Wielu z nas, prędzej czy później przyjdzie zetknąć się z policjantem, który może nadużyć swoich uprawnień. Warto więc uzbroić się w znajomość kilku istotnych przepisów, które pokażą funkcjonariuszowi, że znamy granice jego możliwości.

[AKTUALIZACJA 15.05.2017]

1. Na czym polega legitymowanie.

Legitymowanie jest czynnością, której celem jest ustalenie tożsamości danej osoby. Służy ona ustaleniu następujących danych:

1. imienia (imion) i nazwiska oraz adresu zamieszkania lub pobytu osoby legitymowanej,

2. numeru PESEL, a w przypadku braku informacji o numerze PESEL – daty i miejsca urodzenia oraz imion rodziców oraz nazwiska rodowego osoby legitymowanej,

3. rodzaju i cech identyfikacyjnych dokumentu, na podstawie którego ustalono tożsamość osoby legitymowanej.

2. Kiedy policjant jest uprawniony do legitymowania?

Ustawa o Policji nie wymienia konkretnych przypadków, w których policjant uprawniony jest do legitymowania. Oczywiście nie oznacza to, że policjant może legitymować każdego i bez jakiejkolwiek przyczyny. Katalog przyczyn legitymowania jest jednak na tyle szeroki, że w praktyce trudno będzie wykazać, że policjant przy legitymowaniu przekroczył swoje uprawnienia. W szczególności warunkiem legitymowania nie jest podejrzenie popełnienia przez legitymowaną osobę przestępstwa lub wykroczenia. Jako przykłady okoliczności uzasadniających dokonanie czynności legitymowania wskazuje się:

1. konieczność dokonania identyfikacji osoby podejrzanej o popełnienie przestępstwa lub wykroczenia;

2. ustalenie świadków zdarzenia powodującego naruszenie bezpieczeństwa lub porządku publicznego;

3. wykonywanie polecenia wydanego przez sąd, prokuratora lub organy administracji rządowej i samorządu terytorialnego;

4. dążenie do identyfikacji osób wskazanych przez pokrzywdzonych jako sprawców przestępstw lub wykroczeń;

5. poszukiwanie osób zaginionych lub ukrywających się przed organami ścigania;

6. sprawdzenie dopełnienia obowiązku meldunkowego;

7. sprawdzenie legalności pobytu cudzoziemca na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej;

8. przebywanie osób postronnych na terytorium obiektów, do których wstęp mają wyłącznie osoby uprawnione,

9. gdy wygląd osoby odpowiada rysopisowi osoby poszukiwanej,

10. przenoszenie bagaży, których kształt, rodzaj, rozmiar i ciężar wzbudzają uzasadnione popełnienie czynu zabronionego,

11. niespokojne zachowanie na widok policjanta,

12. przebywanie w miejscu ustronnym¹.

Z tego względu, jeśli nie masz pewności co do całkowitej bezzasadności legitymowania oraz nie posiadasz na to dowodów nie powinieneś utrudniać policjantowi wykonania tej czynności.

3. Kto jest uprawniony do legitymowania?

Każdy policjant jest uprawniony do legitymowania. Uprawnienie to nie ogranicza się jedynie do czasu, w którym policjant pełni służbę. Wykonywanie przez policjanta powierzonych mu czynności odbywa się również w czasie, kiedy nie pełni on formalnie swej służby. Sam upływ czasu pracy (służby) nie stanowi zatem żadnej cezury dla kwalifikacji działania funkcjonariusza jako podjętego w związku z wykonywaniem władzy publicznej².

4. Kiedy policjant ma obowiązek okazać legitymację służbową?

Zacznijmy od tego, że policjant, który nie jest umundurowany również jest uprawniony do legitymowania. Zasadniczo w czasie pełnienia służby policjant zobowiązany jest do noszenia munduru. Obowiązek ten nie dotyczy policjantów służby kryminalnej, śledczej, Krajowego Centrum Informacji Kryminalnej i komórek wywiadowczych służby prewencyjnej³. Te osoby, przed rozpoczęciem wykonywania czynności operacyjno-śledczych obowiązane są okazać legitymację z urzędu. Nie musimy zatem prosić wskazanych wyżej policjantów o jej okazanie.

W przypadku wykonywania przez policjantów czynności administracyjno-porządkowych, jeżeli nie są oni umundurowani, mają oni obowiązek okazania legitymacji służbowej na żądanie legitymowanej osoby.

W przypadku gdy czynności wykonywane są przez policjanta umundurowanego, nie ma on obowiązku okazywać legitymacji służbowej – nawet na nasze żądanie⁴. Nie oznacza to jednak, że jeśli poprosimy policjanta o okazanie legitymacji, ten nie przychyli się do naszej prośby.

5. W jaki sposób policjant powinien okazać legitymację służbową?

Policjant powinien okazać legitymację służbową w sposób umożliwiający odnotowanie danych w niej zawartych. Policjant nie jest zobowiązany do przekazania osobie legitymowanej do jej rąk swojej legitymacji służbowej.

6. Co powinien zrobić policjant przed przystąpieniem do legitymowania?

Przed przystąpieniem do legitymowania policjant powinien podać swój stopień, imię i nazwisko w sposób umożliwiający odnotowanie tych danych, a także podstawę prawną i przyczynę podjęcia czynności służbowych. W przypadku następującego bezpośrednio po sobie legitymowania z tej samej przyczyny kolejnych osób znajdujących się w pobliżu, policjant umundurowany może poprzestać na jednokrotnym wykonaniu te czynności łącznie wobec wszystkich tych osób.

7. W jaki sposób policjant ustala tożsamość legitymowanej osoby?

Do ustalenia tożsamości nie jest konieczne okazanie dowodu osobistego. Może ona być ustalona również na podstawie paszportu, zagranicznego dokumentu tożsamości, innego dokumentu zawierającego fotografię i oznaczonego numerem lub serią (np. legitymacja studencka, prawo jazdy), informacji o osobie w postaci zdjęcia wraz z opisem wizerunku osoby lub odcisków linii papilarnych zgromadzonych w policyjnych zbiorach danych lub zbiorach danych, do których Policja ma dostęp, jak również oświadczenia innej osoby, której tożsamość została ustalona na podstawie wymienionych wyżej dokumentów. Można zatem zadać pytanie, czy pomimo posiadania dowodu osobistego możemy odmówić jego okazania policjantowi i poprosić inną osobę, aby poświadczyła naszą tożsamość? W mojej ocenie zachowanie takie nosić będzie znamiona wykroczenia uregulowanego w art. 65 § 2 Kodeksu wykroczeń o czym niżej.

Przepisy nie precyzują, czy przy legitymowaniu zobowiązani jesteśmy do przekazania dokumentu, na podstawie którego ustalana będzie nasza tożsamość do ręki policjanta. W mojej ocenie nie ma takiego obowiązku.

8. Obowiązki policjanta po wylegitymowaniu.

Po zakończeniu czynności legitymowania policjant powinien pouczyć osobę, wobec której czynność tę podjęto, o prawie złożenia zażalenia do właściwego miejscowo prokuratora na sposób przeprowadzenia tej czynności. W przypadku następującego bezpośrednio po sobie legitymowania z tej samej przyczyny kolejnych osób znajdujących się w pobliżu, policjant umundurowany może jednokrotnie pouczyć wszystkie legitymowane osoby.

9. Co grozi za odmowę okazania dokumentu lub podanie nieprawdziwych informacji co do swojej tożsamości.

Osoba, która umyślnie wprowadzi w błąd policjanta co do tożsamości własnej lub innej osoby, jak również co do swojego obywatelstwa, zawodu, miejsca zatrudnienia lub zamieszkania popełnia wykroczenie, które zagrożone jest karą grzywny. Taka sama kara grozi osobie, która nie udzieli policjantowi wskazanych wyżej informacji lub dokumentów je stwierdzających. Celem sankcjonowania tych czynności jest zapewnienie funkcjonariuszom wiarygodnych danych co do tożsamości osób, w stosunku do których podejmowane są czynności. Z tego względu potwierdzenie tożsamości przez inną osobę nie zwalnia z obowiązku okazania dokumentu potwierdzającego tożsamość w przypadku jego posiadania. Dokument jest zwykle bardziej wiarygodnym źródłem informacji. Ponadto odmowa okazania dokumentu utrudnia prowadzenia czynności służbowych policjantom.

W przypadku odmowy okazania dokumentów policjanci uprawnieni są do doprowadzenia takiej osoby do komendy w celu ustalenia jej tożsamości. Nie będzie to stanowiło przekroczenia ich uprawnień i obowiązków⁵.

Z legitymowaniem wiąże się zwykle przynajmniej krótkotrwałe ograniczenie wolności. Czynność ta, podobnie jak wspomniane wyżej doprowadzenie na komendę, nie może być traktowana jako zatrzymanie⁶.

10. Co grozi policjantowi za naruszenie przepisów dotyczących legitymowania?

Jak wskazano wyżej policjant w bardzo wielu przypadkach uprawniony jest do legitymowania. Z tego względu niezwykle trudno będzie wykazać, iż dokonał on tej czynności bezpodstawnie. Teoretycznie jednak policjant dokonując bezpodstawnego legitymowania może dopuścić się przestępstwa z art. 231 Kodeksu karnego (przekroczenie uprawnień).

Na niezgodne z prawem przeprowadzenie czynności legitymowania służy zażalenie do właściwego miejscowo prokuratora na podstawie art. 15 ust. 7 ustawy o Policji.

Jeżeli wylegitymowanie wiązało się z naruszeniem dóbr osobistych pokrzywdzona osoba jest uprawniona do złożenia powództwa cywilnego na podstawie art. 417² i 448 Kodeksu cywilnego⁷. Dobra osobiste to m.in. życie, zdrowie, wizerunek, prywatność itp. Policjant, który bezprawnie legitymuje osobę narusza jej dobro osobiste w postaci prywatności (podobnie jest z bezprawnym przeszukaniem). W przypadku naruszenia dóbr osobistych można kierować roszczenia na drogę cywilną i domagać się m.in. przeproszenia, wypłaty zadośćuczynienia lub wpłaty określonej sumy na cel społeczny.