Tak jak zapowiadaliśmy na naszej stronie na fb, przedstawiamy ciąg dalszy poradników, które są dostosowane do obowiązującego obecnie prawa. W jednym z poprzednich wpisów omówione zostało uprawnienie policjantów do legitymowania. Drugim najczęściej wykorzystywanym przez policjantów uprawnieniem jest kontrola osobista oraz przeszukanie osoby.

[AKTUALIZACJA 21.05.2017]

1. Czy kontrola osobista i przeszukanie osoby to te same czynności?

Nie, są to różne czynności choć z technicznego punktu widzenia wydają się być do siebie zbliżone. Celem kontroli osobistej oraz przeszukania osoby jest sprawdzenie zawartości odzieży osoby kontrolowanej oraz przedmiotów, które znajdują się na jej ciele. Chodzi tu głównie o wykrycie rzeczy, które stanowić będą dowód w sprawie, jak również przedmiotów niebezpiecznych (broń palna, ostre przedmioty itp.). Odmienne są jednak przypadki uzasadniające przeprowadzenie kontroli osobistej i przeszukania, jak również tryb wykonywania tych czynności.

2. Kiedy dopuszczalna jest przeprowadzenie przez policjanta kontroli osobistej.

W odróżnieniu od legitymowania, w ustawie z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji¹ (dalej: „u.o.p.”) wskazano, że policjanci mają prawo do dokonywania kontroli osobistej w razie istnienia uzasadnionego podejrzenia popełnienia czynu zabronionego pod groźbą kary. Chodzi tu zarówno o podejrzenie popełnienia przestępstwa jak i wykroczenia.

Przepisy u.o.p. nie zastrzegają, by kontrola osobista mogła być przeprowadzona wyłącznie u osoby podejrzanej o popełnienia takiego czynu. Jeśli zatem istnieje podejrzenie, że przedmioty związane z czynem zabronionym znajdują się u innej osoby niż ta, która go popełniła, nie wyklucza to przeprowadzenia kontroli tej osoby.

Ważne jest to, że podejrzenie popełnienia czynu zabronionego musi być uzasadnione. Muszą zatem istnieć jakieś okoliczności, które wzbudziły u policjanta podejrzenie, że dana osoba popełniła przestępstwo albo wykroczenie. Dlatego nie jest dopuszczalne przeprowadzenie kontroli osobistej w czasie rutynowej kontroli np. jako swego rodzaju „uzupełnienie” legitymowania. Z drugiej strony należy pamiętać, że do przeprowadzenia kontroli osobistej wystarcza podejrzenie popełnienia czynu zabronionego. Jeśli zatem policjant otrzyma zgłoszenie włamania do sklepu, uzasadnione będzie dokonanie kontroli osobistej osób, które znajdować się będą w pobliżu miejsca zdarzenia.

3. Kto może przeprowadzić kontrolę osobistą.

Kontrolę osobistą przeprowadzać mogą policjanci (art. 15 ust. 1 pkt 5 u.o.p.). Uprawnienie do przeprowadzania tej czynności posiadają również strażnicy gminni (miejscy). Wynika to z art. 13 ust. 1 pkt 3a ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o strażach gminnych². Ważne jest, żeK kontrola osobista powinna być przeprowadzana przez osobę tej samej płci co osoba kontrolowana(§ 13 ust. 3 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 29 września 2015 r. w sprawie postępowania przy wykonywaniu niektórych uprawnień policjantów³, dalej: „rozporządzenie”). Wyjątek od tej zasady możliwy jest wyłącznie, gdy kontrola osobista musi zostać przeprowadzona niezwłocznie. W rozporządzeniu wskazano, że przypadkami takimi jest m.in. sytuacja zagrożenia dla życia, zdrowia ludzkiego lub mienia. Warunek tożsamości płci osoby kontrolującej i kontrolowanej nie będzie musiał być zachowany np. gdy kontrola jest przeprowadzana u osoby uciekającej przed policjantami, zachowującej się agresywnie lub podejmującej próby zniszczenia dowodów przestępstwa lub wykroczenia.

Nie jest jednak dopuszczalne przeprowadzenie kontroli osobistej przez osobę tej samej płci, która nie jest policjantem, a jest jedynie przez niego nadzorowana. Z tego względu policjant nie może poprosić osoby trzeciej, aby w jego imieniu przeprowadziła kontrolę osobistą.

4. Gdzie może być przeprowadzona kontrola osobista.

Kontrola osobista powinna być przeprowadzana w miejscu niedostępnym w czasie jej wykonywania dla osób postronnych. Z tego wynika, że niedopuszczalne jest przeprowadzenie kontroli osobistej w takim miejscu, w którym czynność ta mogłaby zostać zauważona przez inne osoby niż policjanci i osoba kontrolowana. W przypadku sprzeciwienia się kontroli osobistej z uwagi na niewłaściwe miejsce jej przeprowadzenia policjanci często proponują jej dokonanie na komisariacie. Nie jest to działanie sprzeczne z prawem, o ile jego rzeczywistym celem nie jest przymuszenie do poddania się kontroli w miejscu do tego nieodpowiednim. W takim wypadku kontrola osobista może przyjąć formę zatrzymania. Jeśli osoba, u której ma być przeprowadzona kontrola wskaże miejsce, gdzie podda się tej czynności i nie jest ono odległe, jej prośba powinna zostać spełniona. Celem omawianego przepisu jest zapewnienie poszanowania prywatności osoby kontrolowanej i jej zdanie co do miejsca przeprowadzenia tej czynności powinno zostać uszanowane. Przeprowadzenie kontroli osobistej na komisariacie jest uzasadnione tylko w sytuacji, gdy nie ma innego, bliższego miejsca, w którym czynność ta może zostać przeprowadzona. Miejscem takim może być m.in. policyjny radiowóz.

Zastrzeżenia co do miejsca przeprowadzenia kontroli osobistej nie obowiązują w przypadku, gdy czynność ta ma zostać przeprowadzona niezwłocznie. Zagadnienie to omówione zostało w pkt 3.

5. Czynności przed przystąpieniem do kontroli osobistej.

Przed przystąpieniem do kontroli osobistej policjant powinien podać swój stopień, imię i nazwisko w sposób umożliwiający odnotowanie tych danych, a także podstawę prawną i przyczynę podjęcia czynności. Policjant nieumundurowany powinien ponadto okazać legitymację służbową, a na żądanie osoby, wobec której podjęto wykonanie tych uprawnień powinien ją okazać w sposób umożliwiający odnotowanie danych w niej zawartych. Jeśli chodzi o podanie podstawy prawnej, to policjanci zwykle nie będą mieli z tym problemu i powołają się na art. 15 ust. 1 pkt 5 u.o.p. i zachowanie to będzie zgodne z prawem. Dużo istotniejsze jest natomiast wskazanie przyczyny podjęcia czynności. Niedopuszczalne jest jedynie ogólnikowe wskazanie, że jest ona dokonywana z uwagi na uzasadnione podejrzenie popełnienia czynu zabronionego pod groźbą kary. Policjant powinien wskazać czyn zabroniony, w związku z którym przeprowadzana będzie kontrola oraz wyjaśnić z jakiego powodu uważa, że istnieje uzasadnione podejrzenie jego popełnienia. Zbyt ogólnikowe wskazanie przyczyny kontroli osobistej stanowić będzie naruszenie przepisów o jej przeprowadzaniu.

6. Tryb przeprowadzenia kontroli osobistej.

Tryb przeprowadzenie kontroli osobistej określa § 14 rozporządzenia. Przed przystąpieniem do kontroli osobistej policjant nie ma obowiązku wezwania do wydania określonej rzeczy od osoby kontrolowanej. Jest to uzasadnione tym, że osoba kontrolowana może posiadać przy sobie niebezpieczne przedmioty, których mogłaby użyć sięgając do kieszeni.

W toku kontroli osobistej policjant sprawdza zawartość odzieży osoby kontrolowanej i przedmioty, które znajdują się na jej ciele. Istotne jest, że przy wykonywaniu tych czynności nie może on odsłaniać przykrytej odzieżą powierzchni ciała. Od tej zasady nie ma wyjątków. Nie jest to dopuszczalne nawet, gdy kontrola osobista przeprowadzana jest przez osobę tej samej płci i w miejscu niedostępnym dla osób postronnych. Policjant nie może zatem żądać zdjęcia lub odsłonięcia odzieży, która bezpośrednio przylega do ciała. Dotyczy to nie tylko bielizny, ale również okrycia głowy czy rękawic.

Podczas kontroli osobistej obecna może być osoba przybrana przez policjanta. Również kontrolowany może wskazać osobę, która będzie uczestniczyć w tej czynności. Policjant ma obowiązek uwzględnić to żądanie, chyba że obecność tej osoby uniemożliwi lub utrudni lub w sposób istotny utrudni jej przeprowadzenie.

Policjant powinien odebrać osobie kontrolowanej posiadaną broń lub inne niebezpieczne przedmioty mogące służyć do popełnienia przestępstwa lub wykroczenia albo przedmioty mogące stanowić dowody w postępowaniu lub podlegające przepadkowi.

W toku kontroli policjant ma prawo do sprawdzenia zawartości bagażu podręcznego oraz innych przedmiotów, które posiada przy sobie osoba kontrolowana. Z tego względu dopuszczalne jest sprawdzenie przez policjanta numeru IMEI telefonu. W czasie kontroli osobistej policjant nie może jednak zapoznawać się z treścią danych przechowywanych w urządzeniu takich jak korespondencja SMS lub zdjęcia. Z uwagi na ochronę prywatności osoba kontrolowana może zaproponować, że okaże wszystkie żądane przez policjanta dane o telefonie bez przekazywania go do rąk funkcjonariusza. O ile w ten sposób będzie możliwe ustalenie wszystkich istotnych danych o urządzeniu zachowanie takie nie powinno być uznane za niezgodne z prawem.

Na zakończenie kontroli osobistej policjant powinien wylegitymować osobę kontrolowaną.

7. Udokumentowanie kontroli osobistej.

Policjant po przeprowadzeniu kontroli osobistej powinien sporządzić notatkę służbową, w której wskaże datę, czas, miejsce i przyczynę przeprowadzenia kontroli oraz dane osoby objętej tą czynnością oraz osób w niej uczestniczących, a także poda rodzaj podjętych czynności i ich wynik. Na żądanie osoby poddanej kontroli policjant powinien sporządzić protokół.

Warto żądać sporządzenia protokołu zwłaszcza w przypadku, gdy mamy zastrzeżenia co do prawidłowości przeprowadzonych przez policjanta czynności. Ponieważ protokół powinien być podpisany przez osobę poddaną kontroli przed jego podpisaniem możliwe będzie zapoznanie się z jego treścią. Jeśli będzie ona niezgodna ze stanem rzeczywistym możemy zażądać jego sprostowania. Jeśli pomimo tego policjant nie poprawi protokołu – nie należy go podpisywać. Dokument ten stanowić będzie dowód w ewentualnym postępowaniu, a jego podpisanie jest równoznaczne z akceptacją jego treści. Trzeba pamiętać, że nie mamy obowiązku podpisywania żadnego dokumentu – nawet jeśli policjant będzie twierdził inaczej.

8. Przeszukanie osoby – najważniejsze informacje.

Czynnością o zbliżonym charakterze do kontroli osobistej jest przeszukanie osoby. Przeszukanie osoby może zostać przeprowadzone w celu znalezienia rzeczy mogących stanowić dowód w sprawie lub podlegających zajęciu w postępowaniu karnym jeżeli istnieją uzasadnione podstawy do przypuszczenia, że kontrolowana osoba posiada wskazane przedmioty. Przeszukana może być zatem osoba podejrzana o popełnienie przestępstwa lub wykroczenia, jak również inna osoba, o ile istnieje przypuszczenie, że może ona posiadać przedmioty, które mogą stanowić dowód w sprawie lub podlegają zajęciu. Podobnie jak w przypadku kontroli osobistej czynność ta powinna być przeprowadzona przez osobę tej samej płci. Przepisy ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego⁴ nie precyzują przypadków, w których możliwe jest przeprowadzenie tej czynności przez osobę o odmiennej płci. Brak jest również regulacji w zakresie miejsca przeprowadzenia przeszukania. Osoba poddana przeszukaniu może żądać przeprowadzenia tej czynności w obecności osoby przez siebie wskazanej.

9. Najważniejsze różnice między przeszukaniem a kontrolą osobistą.

Z praktycznego punktu widzenia najdonioślejszą różnicą między przeszukaniem a kontrolą osobistą jest brak zastrzeżenia w przypadku przeszukania o niedopuszczalności odsłaniania części ciała zakrytej odzieżą. W toku przeszukania może zatem dojść do kontroli skarpet czy rękawic. Nie jest również wykluczone zdjęcie niektórych fragmentów odzieży osoby przeszukiwanej.

Odmienny jest również tryb przeprowadzenia tych czynności. Przed przystąpieniem do przeszukania osobę, wobec której ma zostać przeprowadzona ta czynność należy zawiadomić o jej celu i wezwać do wydania poszukiwanych przedmiotów. Jeśli osoba, u której ma nastąpić przeszukanie dobrowolnie wyda żądane przedmioty brak jest podstaw do przeprowadzenia u niej tej czynności.

Istotne także jest to, że przeszukania może dokonać prokurator lub policjant (na podstawie polecenia sądu lub prokuratora – nigdy samodzielnie). Istnieją również inne organ uprawnione do przeprowadzenia przeszukania, jednak i one działać mogą wyłącznie na polecenie sądu lub prokuratora. Uprawnień takich nie mają strażnicy gminni (miejscy).

Przed przystąpieniem do przeszukania należy okazać osobie, która ma zostać poddana tej czynności stosowne postanowienie sądu lub prokuratora. W przypadkach niecierpiących zwłoki, jeżeli postanowienie takie nie mogło zostać wydane organ dokonujący przeszukania (zwykle jest to Policja) powinien okazać nakaz kierownika swojej jednostki lub legitymację służbową. W takim jednak wypadku policjant musi zwrócić się o zatwierdzenie przeszukania. Postanowienie w tym przedmiocie należy doręczyć osobie, u której dokonano przeszukania – na jej żądanie.

Wskazane obostrzenia mają na celu zagwarantowanie prawidłowości przeszukania i zapobieżeniu w dowolności w korzystaniu z tego uprawnienia przez policjantów. Jest to szczególnie istotne w szczególności z uwagi na fakt, iż przeszukanie, z powodu braku zakazu odkrywania części ciała zakrytych odzieżą jest bardziej dotkliwe dla osoby poddanej tej czynności.

Z czynności przeszukania zawsze jest spisywany protokół.

10. Uprawnienia w przypadku naruszenia prawa przy kontroli osobistej lub przeszukaniu osoby.

Na sposób przeprowadzenia kontroli osobistej przysługuje zażalenie do prokuratora. Zażalenie na niezgodne z prawem przeszukanie przysługuje do sądu rejonowego.

W przypadku naruszenie przepisów dotyczących kontroli osobistej i przeszukania możliwe jest również dochodzenia zadośćuczynienia na drodze postępowania cywilnego.

Nie jest również wykluczone postawienie zarzutu policjantowi popełnienia przestępstwa nadużycia uprawnień (art. 231 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny⁵.